Wie de (aanzienlijk prijzigere) speciale editie van Maud Vanhauwaerts debuutroman koopt, krijgt er een soort visitekaartje bij. Niet om contact op te nemen met de auteur, wel om de links én rechts gebonden pagina's van haar eerste prozawerk mee open te snijden. Bij de in 2011 met Ik ben mogelijk gedebuteerde dichter zijn zulke vormelijke ingrepen doorgaans meer dan gratuite marketingstunts. Als Antwerps stadsdichter stelde Vanhauwaert in 2018 en 2019 niet alleen haar podiumprésence en gevoel voor performance ten dienste van de poëzie, ze ging ook actief op zoek naar dichtkunst buiten het boek en vond allerlei vaak grappige en inventieve manieren om verzen van het blad naar de stad te brengen. In haar majestueuze overzichtswerk Het stad in mij (2020) sprak Vanhauwaert echter ook opmerkelijk open over haar eigen twijfels bij die voortdurende 'zoektocht naar een originele, opvallende vorm'. Dat die ook weleens te maken had met schaamte voor de inhoud, die literair gezien misschien niet sterk genoeg zou zijn, klonk het toen.

Vorm en inhoud

In Tosca vallen vorm en inhoud nogal eenduidig samen. Een gesloten boek over een personage dat een gesloten boek wordt genoemd, is behoorlijk gimmicky , maar belangrijker is wat het openen van de pagina's met de lezer doet. Je zou het scheurwerk als een (vrij dwingende) uitnodiging tot trager lezen kunnen zien, maar dan valt vooral op dat het met gedichten doorspekte verhaal over een vertaalster in de ban van een instabiele jonge vrouw een tragere lezing maar matig verdraagt. Tosca wordt verkocht als een soort poëtische thriller, maar mist de meeslependheid van een echt spannende roman. Dat is extra jammer wanneer je merkt hoeveel talige toegevingen Vanhauwaert voor de voortgang van dat verhaal heeft gedaan. Het taalplezier en de spitsvondigheden die haar poëzie typeren zijn in het proza niet geheel afwezig, maar ze moeten al te vaak plaatsmaken voor banale zinnetjes die enkel het narratief dienen. Alsof voor Vanhauwaert poëzie de speelplaats is, en proza het strafstudie- lokaal. Tosca lijkt zwoegend geschreven.

Met homohaat, miskramen, zelfdoding, de moeilijkheden die lesbische koppels met een kinderwens ondervinden en de inmiddels al behoorlijk bereisde grens tussen feit en fictie snijdt Vanhauwaert belangrijke kwesties aan, maar op geen enkel moment wordt duidelijk waarom dit verhaal of die onderwerpen specifiek om een roman in briefvorm vroegen. Of waarom zo'n roman naast een bijzondere binding niet ook een even bijzonder taalgebruik zou verdienen. Vanhauwaert toonde in het verleden zelf al aan dat de grote thema's en uitdagingen van onze tijd zich prima in minder verhalende vormen laten vatten.

Tosca is wellicht geboren vanuit Vanhauwaerts experimenteerdrift, of vanuit haar bewonderenswaardige behoefte om elke mogelijke literaire vorm minstens eenmaal uit te proberen, het is alleen zonde dat er niet net iets meer van die drift, of van wat ze in Het stad in mij nog zo vrolijk haar 'onnozeliteiten' noemde, zijn weg naar deze roman heeft gevonden.

Das Mag, 304 blz., € 24,99 (e-boek € 12,99).

****

Zou er dan toch meer in het Scheldewater zitten dan louter cocaïneresten? Als Antwerps stadsdichter (2018-2019) schreef Maud Vanhauwaert niet alleen gedichten, maar organiseerde ze ook een uitvaartplechtigheid voor fossiele brandstoffen. Na haar debuut als dichteres groeide ze uit tot een soort totaalkunstenaar, die in boeken, optredens, performances en installaties de werkelijkheid op poëtische wijze optilt. Ook haar voorganger Maarten Inghels, stadsdichter van 2016 tot 2018, is steeds meer 'multidisciplinair kunstenaar' en steeds minder een zuivere schrijver. Poëzie is niet alleen een kwestie van taal, lijken beiden te suggereren, maar een manier van zijn en kijken die de wereld verheft en verhevigt.

Ook in 'Tosca', haar ingenieuze debuutroman die doorspekt is met gedichten, speelt Vanhauwaert een virtuoos spel met waarheid en werkelijkheid, vervreemding en verwondering. Het boek bestaat uit een lange brief van May Solovjov, docent Russische vertaalkunde, aan haar uitgever Daniël van der Meer, ook in de echte wereld uitgever bij Das Mag. May was van plan een boek te maken over wat ze in mapjes van haar uit de Sovjet-Unie verbannen vader vond. Hij was betrokken bij illegale publicaties, May had dat wel willen onderzoeken - als de gebeurtenissen daar geen stokje voor hadden gestoken. In het apologische epistel legt ze uit waarom dat boek er niet is gekomen. De hoofdoorzaak heet Aline Verstraeten, een getraumatiseerd en erg gesloten 17-jarig meisje dat op een literaire avond contact zoekt met May, op dat moment net de 40 gepasseerd. Terwijl Mays partner Lou verwoed zwanger probeert te raken, laat May zich meeslepen door het verraderlijke spel van aantrekken en afstoten dat Aline − 'een anagram van alien' − met haar speelt. Is ze echt het slachtoffer van een homofobe bende, zoals ze zelf beweert? Had ze echt een broertje dat omkwam in een ongeluk? May twijfelt, maar wil het allemaal gretig geloven. Het zijn anderen die haar erop wijzen dat ze die verhalen niet kan verifiëren. Haar oude studiegenote Frauke bijvoorbeeld. En Lou, die uitspreekt dat May 'verliefd' is op Aline - nog nooit had ze zelf in die termen over hun band nagedacht.

'Tosca', naar het onvertaalbare Russische woord toska, neemt je mee in de vortex van een verterende obsessie. Het razende tempo, met op de juiste plaatsen versnellingen, onderbrekingen en verwikkelingen, doet je nagelbijtend verder lezen: dit kan niet goed aflopen, toch? Pas in de laatste twintig pagina's schetst Vanhauwaert het volledige tableau en laat ze zien hoe fijnmazig het weefsel van dit boek aan elkaar genaaid is - en hoe May je, met Vanhauwaert, al die tijd een rad voor de ogen heeft gedraaid. Wat telt is niet wat waar is, lijkt Vanhauwaert te suggereren, wat telt is wat het lichaam weet en voelt: een leegte die verlangt naar volte, een volte die weer leeg wil zijn. Een boek als een Russisch poppetje.